America Mincin (Nina) Poetessa
Di famiglia benestante, ha studiato alle scuole superiori di Udine, grande esperta di cucito e ricamo, accompagnava con l'armonium le celebrazioni eucaristiche e i canti. Il carattere esuberante e indipendente secondo i canoni dei suoi paesani era etichettata come "Stria" ma in fondo da molte donne era ammirata e ben voluta proprio per il suo carattere "moderno".
Gentile disponibilità di materiale da parte di Pierina Martina (Scabel) che ha ereditato i manoscritti dalla poetessa.
Ecco di seguito alcune delle sue poesie in friulano
secondo la parlata taurianese.
Cjampanis di Taurian
Din don dan
cjampanis di Taurian!
Ni vès clamat in glisia a batiàsi,
a cuminiòn, a cresimasi,
par vèrs cristians fasi.
Ni vès clamat la Santa setemana
par l'ulif la benedisiòn,
a sinti il Passiu e li Profeziis,
a Pasca, di Crist la risureziòn.
J' scampanotavis.
Nò,tai pras,il fen j restelavin,
i cavalers a filavin.
Nò, il farment j'taiavin,
vi scoltavin cun fede e amòr;
a pareva chi ni disessis:
"Finit, svéls che joiba
a è la fiesta dal Signor!"
J'scampanotavis in avòst.
J' riordinavin l'òrt,
il curtif, la cjasa e il ram,
par fa in pàs, la fiesta
dala Sunta cà ven doman.
Ai cjei pie, cjampanili,
tancj muàrs a son passàs,
tu jmpavit drèt ti sos stàt,
ma li tòs cjampanis
àn simpri sunàt
par ches animjs che in cél,
il Signor la clamàt.
Ni vès clamàt la nòt di Nadàl
a cjantà il Matutin
par la nascita di Gesù Bambin.
Ades: pì no vi sintin.
Oh!...cjampanis di Taurian.
In chistu stàt,
il taramòt a vi a paràdis,
a la stuàrt il cjampanili
e il piergul ròt.
Sès mutis e disperadis,
no stèt a fani vaì,
a jodivi cusi
vi tornarin a sintì.
Cui sa che qualchi bon cristian
no meti la so buna man,
par tornavi sintì
sunà doman.
Din, don, dan
Cjampanis di Taurian
La me glisia di Taurian
J passi par la strada
j ót una puàrta
dala me glisia seràda
che altra cun dò breis
in cros sbaràda.
Ti vevis sempri
li puartis spalancàdis,
ducju i fedei ti acetâvis
par vignì da te a preà
il Signor e la Madóna,
una gracia domandà.
Dimi: tant mal ti ha fât
il taramòt?
Lu sai: a là i cjei mùrs ròt
Nò ti sòs abandonàda , j passi par la strada
mi fermi sempri a dati una guardàda.
Il cjò campanili, li tos cjampanis
nò posin cjaminà, lavora e fèvelà
par podeti judà.
No sta pensa
I'emigrant a vegnarà,
al farà tant cal podarà
par podeti governà.
Glisia me, no sta murì,
no sta disperati, se no podesin governati.
lo ti uei ben encja cusi
basta che il Signor
ti lassi u li.
Nadal dall'emigrant
In ogni cjasa ardeva
un ciuch sul fogolàr,
di gioia ardeva
il cor dall'emigrànt a abrada la so famèa
al tornava a Nadal.
Tà la valiis al partava
a' ognun il siò regàl
guadagnat cun sudor
lavorànt cun tant amòr, la compagnia par lui
al era il Signor.
Chel ch'ai no podeva torna
al sentiva li cjampanis
dal siò Taurian a sunà,
le Nadal: bessòl, mi si strenc il còr
la me famèa, j amiis, la me glisia
vajnt, preànt, mi sint cun lòr.
A la vèa s'adunava la famèa
intòr dal fogolar o la stala
spetànt l'ultin bòt da la cjampana
che in glisia jù clamava a
cjantà lòdis e il matutin
ch'ai nasceva Gjesù Bambin.
Ve una cjasa crolada,
una lùs distudada,
muta la campanar glisia serada,
néf, frèd fòr, ma tanta fede
in tal Signor.
Emigrànt: Nadàl, Nadàl a Taurian sempri in tal còr.
Luna
Ti vàs in giro
pal mònt
come un vagabondo.
Dimmi si ti as
vidùt gnò pari
chel vagabondo.
Dimmi cà al ti a fevelàt,
dimmi che un salut di lui ti mi as partât.
Pupá
Pupá, al mònt
Ti mi as mitùt,
no ti aj mai vidùt,
un non ti mi as assegnàt,
nò ti mi as
mai clamat.
Ti mi as lassada
come una fuêa
dal vint sbalotàda
in man dala buna
e cjativa iint.
La marna la Madona
a preava
e la previdenza
no ni è
mai mancjada.
Fin chi vivarài
il cjò non j pronunciaraj : "pupá"
Daôr la montagna
I voi pai mònt a emigra
j no pòs pi cjaminà,
ma una vòs sjnt fevelà,
ven davór dala montagna
par podeti riposà,
i sói la mama dal Signor
c'à soleva ogni dolòr.
A j gnjei piè met il fagòt,
che ormai cala la nòt,
poja poja sul gnò grin
i pinsers dal cjò destin.
Mama tò par te sarai,
al cjant dai ucéi ti svearài.
Va, va pur pàl cjò destin
sorvearài il cjò cjamin.
Quasi un an a le passàt
di te nò sòi dismenteât.
Cara mama dal Signor
j ti doni chistu flor,
j ai tanta strada mò da fà
j continui a cjaminà.
Là davòr da la montagna
a mi speta la me mama.
Garbon
Ti vàs silensios
strisciant tra l'erba,
ti sos neri
come l'anima dal lâri.
Tu ti gôs il soreli:
lui al vâ silensios
strisciant tali cjasis
al gôt il scur di luna.
Ucelut
Ah! Ce chi òt
poiàt sul ramaciùt
dal gnò morali
un ucelùt
ci, ci, ci.
Ce mi a tu dit?
Ti sos spaventàt
i genitors ti ane bandonàt
o ti atu ciolt la libertàt
Ci, ci, ci.
J ai capiit a è cusì.
Ce biélis coloradis
li tôs plumutis
il Signor li a pituradis
Ci, ci, ci.
Faitu il niit uli?
Ventu dalla montagna,
dal mar, atu fan?
Speta: ti parti fregulutis di pan.
Ci, ci, ci.
Salta ta chel ramaciùt li.
Beca li fregulutis di pan,
atu pora chi strengi la man?
No ti fai nisun malân.
Ti voltis il ciavût
prima da una banda,
po' da che altra,
ti mi guardis
cun chei vuglùs
iôt j ai i vierûs.
Atu da partì? Ti sbas li alûtis
Ci, ci, ci.
Areodisi doman ucelût
ti poi li fregulutis dal pan
sul ramuciût.
La nestra glisiuta
O cè biela la nestra glisiuta
che nestri mâris
a gnian segnat d'amà.
Vè il plevàn j dovìn ringrazià
ca là savuda trasformà.
A la fàt metti li lus sót il sofit
e li lampadis par scialdà
a la fàt li via Crucis
che ducin a vegnin ad amirà.
Encia i bancs a la fàt fa nouvs
parcè si possi preà
e li sòs predicis
che ducin vignessin a
scolta.
A sôn peraulis cà vegnin dal cor
parcè che a ducin a ni vôl ben
al vòres che tà li cjasis
la pàs e l'amor podès regnà
e che in glisia, ducin fradis si
podèsin cjatà.
Viulutis
Ciaminânt in tal prât
cul sguard sbasât
iôt un macelùt
di viulutis cui ciavùt alt
mi han fevelât
mi an dit: bundì
no abitan u chi
sintin ucelùs cjantà dutal di.
Sin duta una famèa
partàn primavera
crufiti par ciera
desideran da te amiradis
no sôl dal sorêli
e la luna contempladis.
No stà una partami via,
sin dutis sôrs
ti mi faresis mâl al côr
vulin dutis muri con te
u chi ! Ni pestares un piè.